News:

De Nederlandse overheid gaat roofkunst uit de nazitijd ruimhartiger aan Joodse erfgenamen teruggeven. Het belang dat een kunstwerk voor een museumcollectie heeft, mag geen rol meer spelen. Ook doet het er niet meer toe of het werk in de jaren 1933-’45 te goeder trouw is verworven.

 
‘Bild mit Häusern’ (1909) van Wassily Kandinsky is in bezit van de gemeente Amsterdam, maar wordt opgeëist door erfgenamen van de Joodse eigenaars die het in 1940 verkochten.

Dat heeft minister Ingrid van Engelshoven (D66) van Cultuur vrijdag bekend gemaakt in reactie op het in december verschenen evaluatierapport van de commissie-Kohnstamm. Na het doorlichten van twintig jaar restitutiebeleid van roofkunst adviseerde de commissie het ‘toetsingskader’ voor claims van erfgenamen te vereenvoudigen.

‘Een zorgvuldige en rechtvaardige omgang met verzoeken tot restitutie is essentieel’, zegt Van Engelshoven. ‘Restitutie is meer dan alleen de teruggave van een cultuurgoed. Het is de erkenning van het onrecht dat de oorspronkelijke eigenaren is aangedaan en een bijdrage aan het herstel van dit onrecht.’

Het besluit kan grote gevolgen hebben voor de lang slepende eis tot teruggave van het schilderij Bild mit Häusern (1909) van Wassily Kandinsky, dat eigendom is van de gemeente Amsterdam en in het Stedelijk Museum hangt. In 2018, na een procedure van zes jaar, oordeelde de Restitutiecommissie dat het schilderij niet teruggegeven hoeft te worden. Het belang van het werk voor de museumcollectie speelde daarbij een belangrijke rol. De rechter bekrachtigde dat oordeel nog eens in 2020, een uitspraak waartegen de erven juist vrijdag hoger beroep aantekenden. 

Ongemakkelijk

De nieuwe richtlijnen van Van Engelshoven maken het mogelijk oude zaken opnieuw voor te leggen als bezitter en eiser dat beiden willen. Het gemeentebestuur van Amsterdam kondigde in februari al aan dat graag te willen, omdat het met de zaak in zijn maag zit. ‘Het is de afgelopen jaren te weinig over de slachtoffers gegaan en te veel over het systeem waarin teruggave van roofkunst is geregeld’, zei wethouder Touria Meliani (GroenLinks) toen in de Volkskrant. ‘Ik heb daar een ongemakkelijk gevoel van.’

Wie meent de rechtmatige eigenaar te zijn van een in de nazitijd gestolen of onvrijwillig verkocht kunstwerk kan sinds 2001 terecht bij de onafhankelijke Restitutiecommissie. Hoewel Nederland internationaal lang vooropliep in het teruggavebeleid, zou de commissie steeds formalistischer te werk zijn gegaan, luidde de kritiek van nabestaanden, advocaten en Joodse belangenorganisaties. De commissie onder leiding van oud-D66-politicus Jacob Kohnstamm gaf hen in het rapport Streven naar rechtvaardigheid gelijk: het beleid moest in brede zin empathischer.

Van Engelshoven sluit zich daarbij aan in een vrijdag verstuurde Kamerbrief. Voortaan staan twee vragen centraal bij de beoordeling van een claim. ‘Is in hoge mate aannemelijk dat degene die teruggave verzoekt (erfgenaam van) de oorspronkelijk eigenaar van het cultuurgoed is?’ En: ‘Is in voldoende mate aannemelijk dat de oorspronkelijk eigenaar het bezit van dat cultuurgoed onvrijwillig heeft verloren door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime?’

Te goeder trouw

De vraag of de eisers meteen na de Tweede Wereldoorlog ook hebben geprobeerd het werk terug te krijgen, vervalt daarmee, vanuit de gedachte dat overlevenden van de Holocaust wel iets anders aan hun hoofd hadden in 1945. Ook zal de Rijk er nooit meer een beroep op doen dat een werk te goeder trouw is gekocht, zegt Van Engelshoven. Van provincies en gemeenten heeft ze de indruk gekregen dat die dat voorbeeld volgen.

Het belang dat een kunstwerk heeft voor de bezitter en de collectie waar het toe behoort, telt dus niet meer mee. Voor de collectie van het Stedelijk Museum was het schilderij van Kandinsky bijvoorbeeld van belang, omdat Bild mit Häusern een belangrijk overgangswerk is naar de abstracte kunst waarvan Kandinsky een van de grondleggers is. Amsterdam kocht het werk op een veiling in oktober 1940, vijf maanden na het begin van de Duitse bezetting.

Het was een door de omstandigheden gedwongen verkoop, stellen de drie erfgenamen die het doek opeisen. Ze zijn op leeftijd, één van hen overleed in februari. Hun advocaten hopen Amsterdam ertoe te bewegen de teruggave nu in onderling overleg te regelen, zonder een nieuwe procedure bij de Restitutiecommissie af te hoeven lopen. Amsterdam zet voorlopig in op de officiële route, waarvan Van Engelshoven in zijn algemeenheid wil dat die ertoe leidt dat ‘verzoekers zo snel mogelijk duidelijkheid krijgen over hoe hun verzoek wordt beoordeeld’.

English translation:

The Dutch government will return looted art from the Nazi era more generously to Jewish heirs. The importance of a work of art for a museum collection should no longer play a role. It also no longer matters whether the work was acquired in good faith in the years 1933-45.

Minister of Culture (D66) Ingrid van Engelshoven announced this on Friday in response to the evaluation report of the Kohnstamm Committee published in December. After examining twenty years of restitution policy for looted art, the committee recommended simplifying the 'assessment framework' for claims from heirs.

'A careful and fair handling of requests for restitution is essential,' says Van Engelshoven. 'Restitution is more than just the return of a cultural object. It is the recognition of the injustice done to the original owners and a contribution to remedying this injustice. '

The decision could have major consequences for the long-drawn-out demand for the restitution of Wassily Kandinsky 's painting Bild mit Häusern (1909), which is owned by the municipality of Amsterdam and hangs in the Stedelijk Museum. In 2018, after a six-year procedure, the Restitutions Committee ruled that the painting does not need to be returned. The importance of the work for the museum collection played an important role in this. The judge confirmed that judgment again in 2020 , a decision against which the heirs appealed on Friday. 

Uncomfortable

Van Engelshoven's new guidelines make it possible to re-submit old cases if owner and plaintiff both want that. The city council of Amsterdam announced in February that it would like to do so, because the case is an issue. 'In recent years, too little has been about the victims and too much about the system in which the restitution of looted art is arranged', Alderman Touria Meliani (GroenLinks) said in de Volkskrant at the time . "It makes me uncomfortable."

Anyone who believes they are the rightful owner of a work of art stolen or sold involuntarily during the Nazi period has been able to contact the independent Restitutions Committee since 2001. Although the Netherlands has long been at the forefront of restitution policy internationally, the committee is said to have proceeded in an increasingly formalistic manner, and was criticized by surviving relatives, lawyers and Jewish interest groups. The committee led by former D66 politician Jacob Kohnstamm agreed with them in the report Striving for justice : the policy had to be more empathetic in a broad sense.

Van Engelshoven agrees in a letter sent to Parliament on Friday. From now on, two questions are central to the assessment of a claim. 'Is it highly probable that the person requesting restitution is the (heir of) the original owner of the cultural object?' And: 'Is it sufficiently plausible that the original owner involuntarily lost possession of that cultural object due to circumstances directly related to the Nazi regime?'

In good faith

The question as to whether the plaintiffs also tried to get the work back immediately after the Second World War therefore disappears, based on the idea that survivors of the Holocaust had something else on their mind in 1945. The State will never appeal to it again. Not that a work has been bought in good faith, says Van Engelshoven. She has received the impression from provinces and municipalities that they are following that example.

The importance that a work of art has for the owner and the collection to which it belongs no longer counts. For the collection of the Stedelijk Museum, the painting by Kandinsky was important, for example, because 'Bild mit Häusern' is an important transitional work to the abstract art of which Kandinsky is one of the founders. Amsterdam bought the work at an auction in October 1940, five months after the start of the German occupation.

It was a sale forced by the circumstances, say the three heirs who claim the canvas. They are elderly, one of them died in February. Their lawyers hope to persuade Amsterdam to arrange the restitution by mutual agreement, without having to complete a new procedure with the Restitutions Committee. For the time being, Amsterdam is committed to the official route, which Van Engelshoven generally wants to lead to 'the applicants obtaining clarity as soon as possible about how their application will be assessed'.